Զորավար Անդրանիկի կերպարը հայոց պատմության մեջ

[Tatev83]

Անդրանիկ Օզանյանի անձնական իրերը պահվում են «Զորավար Անդրանիկ» ֆիդայական շարժման թանգարանում:



1. Աստվածաշունչը Կցորդ 9307 1907 թ.-ի Աստվածաշունչը պատկանել է Զորավար Անդրանիկին: 1926թ. Զորավարն այն նվիրել է իր սանիկին՝ ծննդյան օրվա առթիվ: Սուրբ Ավետարանի վրա ընտանիքի կնքահայրը մակագրություն է թողել: Զորավարի մակագրությունը, սակայն, ժամանակին թաքցրել են՝ պայմանավորված որոշակի քաղաքական հարցերով: Այդ էջի վրա թուղթ են սոսնձել, որը մինչ օրս բացել չեն կարողանում:



Կտակարանը 2012թ.-ին թանգարանին է նվիրաբերել ընտանիքի հետնորդներից մեկը:

2. Մկրատը Կցորդ 9308 Հայոց ցեղասպանության եւ հայերի տեղահանության ժամանակ Անդրանիկ Օզանյանը հայ գաղթականների խմբի էր ուղեկցում: Մի կին, ում գրկին փոքրիկ երեխա կար, դժվարությամբ էր քայլում: Զորավարը կնոջ գրկից վերցնում է փոքրիկին, նստեցնում իր ձիու վրա: Գաղթականներին ապահով տեղ հասցնելուց հետո նա խուրջինից մկրատ է հանում եւ տալիս այն կնոջը՝ ասելով, որ մկրատը դնի փոքրիկի բարձի տակ, ինչպես ժամանակին ընդունված էր անել շատ հայ ընտանիքներում:
3. Ծխամորճը Կցորդ 9309 Անգլիայում բուժում ստանալիս Զորավար Անդրանիկն իր ծխամորճը, ի նշան երախտագիտության, նվիրել է բժշկին: Բժշկի ընտանիքը պահպանել է այն, իսկ Երեւան ծխամորճը հասել է ամերիկյան մի կազմակերպության շնորհիվ:

4. ԱփսենԿցորդ 9310 Հովհաննես Թումանյանի մտերիմ ընկեր, քաղաքական գործիչ Դանուշ Շահվերդյանը ճաշի է հրավիրվում բանաստեղծի տանը, որտեղ հանդիպում է Անդրանիկ Օզանյանին: Նա նկատում է, որ զորավարի հանդեպ վերաբերմունքն առանձնակի է, նրան անգամ հատուկ ափսեով են ճաշը մատուցում: Օրեր անց Դանուշ Շահվերդյանը նորից է այցելում Թումանյանի տուն եւ բանաստեղծի դստերը խնդրում, որ իրեն հյուրասիրեն այն նույն ամփսեով, որով զորավարն էր ճաշում: Այդ օրը քաղաքական գործիչն իր հետ վերցնում է ափսեն ու պահում իր տանը: Տարիներ անց՝ 1995թ. ափսեն Շահվերդյանի ազգականուհին նվիրում է ֆիդայական շարժման թանգարանին:
5. Թուրը

Կցորդ 9311 Անդրանիկ Օզանյանի մարտական թուրը Երեւան է բերվել Բուլղարիայից: Արաբական թուրը 1891թ.-ի է: Այն մասնակցել է Բալկանյան պատերազմին: Թուրը 2000թ. թանգարանը նվեր է ստացել ՀՀ պաշտպանության նախարարությունից:

6. Մոխրամանը big_1436592151_6663168.jpg Թբիլիսիում լույս էր տեսնում «Հայաստան» պարբերականը, որում գաղթականների հարազատները հայտարարություններ էին տպագրում եւ որոնում միմյանց: Թերթի միջոցով նաեւ հանգանակություններ էին կատարում: Ֆիդայական շարժման թանգարանում վերականգնված է թերթի խմբագրությունում Անդրանիկ Զորավարի եւ Հովհաննես Թումանյանի աշխատասեղանը: Դրա վրա ճանճի տեսքով մոխրաման է դրված: Մոխրամանը թանգարանին է նվիրաբերել Կոնսերվատորիայի պրոֆեսոր Վիլի Սարգսյանը, սակայն հայտնի չէ, թե ինչպես է այն հայտնվել պրոֆեսորի մոտ:
7. Նագանը big_1436592151_7537315.jpg Նագանը Զորավար Անդրանիկը նվիրել է իր ընկերոջը՝ Պետրոս Հովհաննիսյանին: Տարիներ ի վեր ընտանիքը սրբորեն պահել է հայդուկապետի նվերը: Նագանը թանգարան է հասել Զորավարի ընկերոջ թոռան միջոցով:

8. Շքանշանները big_1436592151_9297675.jpg Ֆիդայական շարժման թանգարանում պահվում են Զորավար Անդրանիկի շքանշանները: Դրանցից են «Քաջության խաչ» (1912թ., Բուլղարիա), Գեորգիեւյան խաչ 4-րդ աստիճան (1914թ., Ռուսաստան), Սբ. Գեորգի (1913թ., Ռուսաստան), «Մարտական փառքի շքանշան (1915թ.): Այս շքանշանները բերվել են Բուլղարիայի Պլովդիվ քաղաքում գտնվող Բալկանյան պատերազմի թանգարանից:
9. Շեփորը big_1436592151_2777231.jpg Շեփորը Անդրանիկ Օզանյանի գնդինն է եղել: Այն իր մոտ է պահել զորավարի տասնապետերից մեկը՝ Տրդատ Շիրինյանը: Շեփորը թանգարանին է նվիրաբերել տասնապետի բարեկամը:
10. Դաշույնը big_1436592151_9206131.jpg Ղարաքիլիսայի ճակատամարտի օրերին Զորավար Անդրանիկը մի քանի օր հանգրվանում է Հովհաննես Թումանյանի Դսեղի տանը: Զորավարը հսկում էր Դսեղի երկաթուղին: Գյուղի բնակիչները նրան դաշույն են նվիրում, որը պահպանվել է եւ հասել Ֆիդայական շարժման թանգարան:

[Լաուրա Գրքիկյան]

Հայոց պատմության մեջ կան անհատներ ,որոնք հավերժական հիշելի են: Նման երևույթների թվին է պատկանում Զորավար Անդրանիկը, նրա կյանքը, գործն ու սխրանքը:Զորավար Անդրանիկի կերպարը մեզանում ունի համազգային և համաժողովրդական բնույթ: Այլ կերպ պարզապես հնարավոր չէ պատկերացնել:
Հարգելի' ընկերներ, եկեք միասին բացահայտենք Անդրանիկի հերոսական կերպարը:

..Ես պիտի շարունակեմ կռիվը ուժերիս ներածին չափով ,կամ պիտի մեռնեմ և կամ,եթե ողջ մնամ ,Հայաստանը ազատագրված պիտի տեսնեմ:Ես զինվոր եմ,ճնշվածների և ստրկացվածների բանակի զինվոր:Որտեղ պայքար կա ազատության համար` այնտեղ է իմ սուրը,,:Ահա ,թե ով էր հայազգի քաջորդի Անդրանիկը:


Անդրանիկի խոսքը իր զորքին Նոր Բայազետում 1918թ. հունիս

[Tatev83]

Հայոց պատմության մեջ կան անհատներ ,որոնք հավերժական հիշելի են: Նման երևույթների թվին է պատկանում Զորավար Անդրանիկը, նրա կյանքը, գործն ու սխրանքը:Զորավար Անդրանիկի կերպարը մեզանում ունի համազգային և համաժողովրդական բնույթ: Այլ կերպ պարզապես հնարավոր չէ պատկերացնել:
Հարգելի' ընկերներ, եկեք միասին բացահայտենք Անդրանիկի հերոսական կերպարը:

http://lib.armedu.am/user/profile/12098

[Զարինե Ամիրյան]

«Անդրանիկի վիթխարիությունը չի տեղավորվում մեր պատմագրության մեջ: Անդրանիկին դժվար է համեմատել որևէ պատմական է անձի հետ: Նրա անունը հնարավոր է դնել միայն էպոսի հերոսի` Սասունցի Դավիթի կողքին, որովհետև նա նույնքան վիպական կերպար է: Նրա նշանակությունը հնարավոր չէ փոխանցել տարեթվերի կամ իրադարձությունների միջոցով: Դա նույնը կլիներ, ինչ Սասունցի Դավթին փորձեին ներկայացնել տարեթվերի միջոցով»,-նշեց պատմաբանը: Նրա խոսքով` նույնիսկ Սասունցի Դավիթը չի կարող դիմանալ նրա հետ համեմատությանը, քանի որ ստեղծելով Դավթի կերպարը ժողովուրդը նրան օժտել է իրեն հատուկ թուլություններով, իսկ Անդրանիկը չուներ նման հատկանիշներ: «Նա երբեք չկորցրեց իր զգոնությունը և սթափությունը. 1908 թվականին երիտթուրքերի հեղափոխությունից հետ նա հայ այն եզակի գործիչն էր, որ չէր հավատացել կեղծ խոստումներին և կոչ էր անում ժողովրդին անզեն չթողնել»,- ասավ Կարո Վարդանյանը:

[Զարինե Ամիրյան]

Անդրանիկը բացառիկ մարդ է նաև հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ զորավարի անունը կապված չէ որևէ կոնկրետ բնակավայրի հետ. նա հաղթանակներ է տարել թե՛ Արևմտյան, թե՛ Արևելյան Հայաստանի նահանգներում: Նրա շնորհիվ էր, որ թուրքերը չկարողացան ցեղասպանությունը շարունակել նաև Սյունիքում և Արցախում: Նա ֆիդայական ինքապաշտպանությունների միջոցով փրկում էր բնակչությանը և տեղափոխում, որ գոնե այդ հայերը ողջ մնան ապագայի Հայաստանը ստեղծելու համար: Հատկանշական է, որ Անդրանիկը այն միակ հերոսն է, որին ճանաչում են նաև թուրքերը: Նրա անունը վախ էր ներշչնում թշնամուն: Հետագայում ներքին և արտաքին քաղաքական պատճառներով Անդրանիկը ստիպված է լինում լքել Հայաստանը:

[Զարինե Ամիրյան]

Ըստ պատմաբանի` Անդրանիկի մահվանից հետո փորձելով նրան վարկաբեկել ` որոշ պատմաբաններ փաստերը խեղաթյուրել են. «Փաստեր են մոգոնվում զորավարի դեմ` իբր ինքիշխան էր, գոռոզ էր, ըմբոստ էր, ոչ մի հեղինակություն չի ընդունում: Իհարկե, չէր ենթարկվում: Այդ ո՞ւմ պետք է ենթարկվեր Անդրանիկի պես այդ վիթխարի ուժը: Երանի լիներ այնպիսի մեկը, որին ենթարկվեր Անդրանիկը: Եթե այդպիսին մեկը լիներ թուրքերը այսօր կլինեին ոչ թե Կարսի պատի տակ, այլ իրենց Անկարայում: Ասում են նաև` խռովեց, Հայաստանից գնաց: Սա պարզապես մի հերյուրանք է, որով փորձում են նսեմացնել զորավարի հիշատակը, որը 30 տարի անընդմեջ եղավ մարտական գործողությունների մեջ»,-նշեց պատմաբանը` հույս հայտնելով, որ երիտասարդ սերունդը կկարողանա ճշմարտությունը զատել կեղծիքից:

[Զարինե Ամիրյան]

Լրագրող Թաթուլ Հակոբյանը Գյումրիում ներկայացրեց Եղիշէ Քաջունու “Զօրավար Անդրանիկ – Հայկական առանձին հարուածող զօրամասը” օրագրության իր մշակումը: Այս գրքի վերահրատարակությունը նվեր է զորավարի 150-ամյակին: Գրքի շնորհանդեսը Գյումրիում կազմակերպելը բնավ էլ պատահական չէ. հենց այստեղ 1918-ի գարնանը կազմավորվեց Հայկական առանձին հարվածող զորամասը, որի հրամանատար նշանակվեց Անդրանիկը: Զորամասը, որ կազմված էր շուրջ 1.500 արևմտահայերից, իր առաջին զորահանդեսը անցկացրեց Ալեքսանդրապոլում:

[Զարինե Ամիրյան]

Զորավար Անդրանիկի մասին գրվել են բազմաթիվ հատորներ, սակայն Եղիշե Քաջունու այս օրագրությանը ծանոթ չէ Հայաստանի բնակչության բացարձակ մեծամասնությանը: Զորավարը իր զինվորների և շուրջ 20.000 արևմտահայ գաղթականության հետ մեկ տարվա ընթացքում անցավ Գյումրի (Ալեքսանդրապոլ)-Տաշիր (Վորոնցովկա)-Ստեփանավան (Ջալալ Օղլի)-Դսեղ-Դիլիջան-Սևան (Ելենովկա)-Գավառ (Նոր Բայազետ)-Մարտունի (Ղարանլուղ)-Վարդենյաց լեռներ (Սելիմ) -Եղեգնաձոր (Քեշիշքենդ)-Նախիջևան-Ջուղա (Ջուլֆա)-Խոյ-Ջուղա-Նախիջևան-Քաջարան-Կապան-Գորիս-Բերձոր (Աբդալլար)-Գորիս-Սիսիան-Արարարտ (Դավալու)-Մասիս-Էջմիածին ճանապարհը։ Դա տառապանքի, զրկանքների, հիասթափությունների, բայց նաև հավատի ու նվիրումի ճանապարհ էր։ Զենքերը հանձնելով Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին, նա հեռացավ Հայաստանից՝ նստելով Էջմիածին կայարանի գնացքը։

[Զարինե Ամիրյան]

Բաքվում առավոտից խուճապ էր տիրում: Բուդապեշտում բնակվող քաղաքագետ և պատմաբան Վուգար Սեիդովը հայտնաբերել է, որ Բաքվի Montinburg ռեստորանի վրա փակցված էր հայ գեներալ Անդրանիկ Օզանյանի լուսանկարը: Հենց նույն Անդրանիկի, ով հազարավոր թուրք ասկյարների է ոչնչացրել և հազարավոր հայ երեխաների կյանք փրկել: Այդ նույն Անդրանիկը, որի անունն անգամ լսելիս ասկյարները խուճապահար փախուստի էին դիմում և ով հաղթականորեն հանդես եկավ Նախիջևանում: Սխալ չէր կարող լինել: Անդրանիկին ճանաչում էր նաև Ադրբեջանի լավագույն պատմաբանը, ով դիպուկ կերպով բնութագրել է դա որպես “գետվերանխանա”: Հենց այդ խորաթափանց քաղաքական գործիչն և պատմաբանն էլ հայտնաբերել է Բաքվում գեներալ Անդրանիկի լուսանկարը Արիֆ Հեյդարովի 23 հասցեում: Բավի լրագրողները միանալով վախեցած “հոտին” ուղևորվել են դեպի Montinburg ռեստորան, որպեսզի համոզվեն, որ քաղաքում իրոք ներկա է թուրք ասկյարներին համար հայտնի “դահիճը”: Սակայն ռեստորանների աշխատակիցները պատրաստված անձինք էին, որոնք հայտարարեցին, որ դա Անդրանիկը չէ, այլ Մոնտին է և ևս մեկ լուսանկար ցուցադրեցին, որը փակցված էր արդեն ռեստորանի մուտքին: Լրագրողները ստիպված էին մեկուսանալ: Ինչպես ժամանակին թուրք ասկյարները կանգնած էին Անդրանիկի առջև, նույն կերպ էլ նրանց ժառանգները որոշել էին խոսքահաչ տալ հեռվից` հայտարարելով, որ հույս ունեն իրենց նյութերի հրապարակումից հետո Montinburg ռեստորանի սեփականատերերն անհապաղ կերպով կուղղեն չարաբախտ սխալը և կփոխեն Մոնտինի իսկական նկարով: Այնուհետև մտորելով` ադրբեջանական վիրտուալ ճակատի հերոսները որոշել են ապահովագրվել. “ Իսկ միգուցե մենք իրոք սխալվում ենք և լուսանկարում պատկերված է “Մոնտին” գործարանի հիմնադիր ընտանիքի անդամներից մեկը: Սակայն նմանությունն իրոք ակնհայտ էր”:

[Զարինե Ամիրյան]

Ղարաքիլիսայի ճակատամարտը

1918 թ. մայիսն ամենաօրհասականն էր հայոց պատմության մեջ: Այդ օրերին Սարդարապատում, Բաշ Ապարանում և Ղարաքիլիսայում հայությունը գոյապայքարի էր ելել թուրքական յաթաղանի դեմ: Առաջին երկու դեպքում հայերը հաղթեցին ու թշնամին նահանջեց: Ղարաքիլիսայում հերոսական ճակատամարտը ողբերգական ավարտ ունեցավ: Բայց հենց Ղարաքիլիսայի ճակատամարտի մասին էր, որ թուրք զորահրամանատար Վեհիբ փաշան օրեր անց ասաց. «Այս պատերազմում Դարդանելից հետո Ղարաքիլիսան ամենալուրջ ճակատամարտն էր, որին ես մասնակցեցի: Ղարաքիլիսայի մոտ հայերը ապացուցեցին, որ կարող են աշխարհի ամենալավ զինվորները լինել»: Անցյալ դարասկզբի հայ քաղաքական, մշակութային գործիչներից մեկը` Ավետիս Ահարոնյանը, Ղարաքիլիսայի ճակատամարտն անվանեց XX դարի Ավարայր:

Ներխուժելով Արևելյան Հայաստան` թուրքական բանակը երեք մասի բաժանվեց: Առաջին մասը երկաթուղու ուղղությամբ շարժվեց հարավ` Արարատյան դաշտի կողմից մոտենալով Երևանին: Զորքի մյուս մասը Երևանի վրա գրոհեց Բաշ-Ապարանի վրայով: Երրորդ մասի խնդիրն էր Լոռու վրայով շարժվել հյուսիս և գրավել Թիֆլիսը, որի նվաճումը հայությանը կհասցներ անուղղելի հետևանքներ: Թիֆլիսում և շրջակայքում էր կենտրոնացած Անդրկովկասի հայության շուրջ կեսը, բացի այդ, Թիֆլիսում էր գտնվում հայոց քաղաքական, մշակութային միտքը:

Թուրքերը, շատ լավ հասկանալով Թիֆլիսի նշանակությունը Անդրկովկասի յուրացման գործում, մեծ ուժեր էին կենտրոնացրել Ղարաքիլիսայի ուղղությամբ: Պետք է նշել, որ Ալեքսանդրապոլի անկումից հետո իսկական շփոթ էր սկսվել Լոռու ձորում: Տեղացիների խուճապը բազմապատկվում էր գաղթականների մեծ հոսքով ու նրանց պատմություններով: Խուճապը երբեմն վեր էր ածվում իսկական քաոսի: Զգացվում էր պարենի պակաս, համաճարակն իր սև գործն էր անում: Ղարաքիլիսայի մատույցներում խմբվել էին ավելի քան կես միլիոն փախստականներ, հիմնականում` Կարսի և Ալեքսանդրապոլի գավառներից: Թվում էր` օրհասից փրկություն չկա: Թվում էր` թուրքական արշավող ենիչերին այլևս անպարտելի է, և ոչինչ չի կարող նրան կանգնեցնել: Եվ թուրքական բանակը, չհանդիպելով որևէ դիմադրության, կրնկակոխ հետապնդելով փախչող հայ գյուղացուն, արդեն մայիսի 19-ին հայտնվեց Ղարաքիլիսայի մատույցներում:

Պետք է նշել, որ համատարած այս քաոսին, փախչելու մոլուցքին չենթարկվեց Լոռու բնակչությունը, որն անդրդվելիորեն մնաց տեղում` պատրաստ դիմագրավելու արհավիրքը: Սակայն կազմակերպված դիմադրություն ցույց տալու համար չկար որևէ զինվորական կամ վարչական մարմին, չկար զորք: Բնակչությունը վատ էր զինված, և գրեթե անիմաստ էր թվում դիմադրությունը: Այս պայմաններում թշնամին արագ երթով մոտենում է Համամլուին:

Ղարաքիլիսայի բնակչությունը որոշում է բանակցել թուրքերի հետ. անձնատուր լինել թշնամուն անձի և ինչքի ապահովության երաշխիք ստանալու դեպքում: Անգամ պատգամավորություն է ընտրվում` Վանո Արսենյանի ղեկավարությամբ: Պատգամավորությունը շարժվեց դեպի Համամլու` դիմավորելու թուրքերին: Արջուտի մոտ նրանց շրջապատեցին շրջակա թուրքական գյուղերի բնակիչները, և հայերը վտանգը զգալով` հետ գնացին:

Մի քանի օր Ղարաքիլիսայի հայերն ապրեցին սարսափի ու հուսահատության մեջ: Թվում էր` կործանումն անխուսափելի է: Բայց մայիսի 24-ին եկավ փրկությունը` Նժդեհն իր խմբով, որ Դիլիջանից փութաց Ղարաքիլիսա` փակելու թուրքի ճանապարհը: Լոռեցիները Նժդեհին դիմավորեցին որպես փրկչի:

Հասնելով Ղարաքիլիսա` Նժդեհն իզուր ժամանակ չկորցրեց: Մինչ այդ ճակատի այս գծի հրամանատարությունը ստանձնել էր գեներալ Արեշյանը, որը, սակայն, հրամանատարությունը հանձնելով գնդապետ Ա. Բեյ-Մամիկոնյանին, մեկնեց Թիֆլիս: Բեյ-Մամիկոնյանին պետք է օգներ գնդապետ Նիկոլայ Ղորղանյանը: Նժդեհն ու Բեյ-Մամիկոնյանը կազմակերպեցին հայոց ցաքուցրիվ ուժերի դիմադրությունը: Տեղում կազմած աշխարհազորը բաժանելով իր զորքի վրա` հրամայեց դիրքեր գրավել Ղշլաղ-Դարպաս ուղղությամբ: Թուրքական բանակը Ղարաքիլիսայի ճակատում կենտրոնացրել էր 10000 զինվոր, 70 թնդանոթ և 40 գնդացիր:

Մայիսի 25-ին թուրքական բանակը թնդանոթային նախապատրաստությունից հետո հարձակման անցավ: Հայկական ուժերը չընկրկեցին թշնամու առջև և պահեցին պաշտպանական գիծը: Համընդհանուր ոգևորությունը տիրել էր բոլորին: Ընդամենը երկու օր առաջ հուսալքված լոռեցին այլևս բռունցք դարձած հաղթական կռիվ տվեց թուրքական կանոնավոր բանակի դեմ: Հայկական ուժերը ոչ միայն պահեցին գիծը, այլև որոշ վայրերում աշխարհազորը շրջապատման մեջ առավ թուրքական առանձին զորախմբեր: Ամեն դեպքում, եռօրյա մարտերից հետո թուրքական բանակը կարողացավ գրավել Աչաուրթի և Բզովդալի բարձունքները: Հայկական դիրքերն աստիճանաբար օղակվում էին թշնամու ուժերի կողմից: Օրհասական պահին փայլում է գնդապետ Սամարցևը, որ մի քանի հարյուրյակներով անակնկալ հարձակումով գրավում է Մայմեխը և հետ շպրտում թշնամուն ճակատի աջ թևից` փրկելով հայերին շրջապատումից: Այնուամենայնիվ, մեկ օր անց թշնամին կարողանում է հետ մղել հայերին և սեղմել օղակը: Ուժեղ մարտեր են ծավալվում Հաջի-Ղարայի դիրքերում: Թշնամուն հաջողվում է այստեղ ևս ընկճել հայերի դիմադրությունն ու չորս կողմից ակցանի մեջ առնել Ղարաքիլիսան:

Օրհասական պահին թվում էր` մի հույս կա. թվում էր` միայն մոտակայքում` Դսեղում գտնվող Անդրանիկը կարող էր փրկել հուսահատ պաշարյալներին: Անդրանիկը Դսեղում էր իր մարտունակ զորաբանակով: Դսեղից Ղարաքիլիսա մեկ ժամվա ճանապարհ էր, բայց Անդրանիկը չկար… Անդրանիկը հրաժարվեց կռվի բռնվել:

Մայիսի 28-ին, երբ հայությունը տոնում էր հայոց անկախության հռչակումը, երբ Սարդարապատում և Բաշ-Ապարանում թշնամին ճողոպրում էր, Ղարաքիլիսան ընկավ: Ղարաքիլիսայում սկսվեց թուրքական նախճիրը:

Թշնամին, ճիշտ է, հավաստիացրեց քաղաքի անձնատվությունը հաստատող հայ բանբերներին, որ բնակչությունը չի տուժի, սակայն թուրքի խոսքը ե՞րբ է հավաստի: Անձնատվության օրն իսկ` կեսգիշերին, թուրքական բանակը Վարդանլու գյուղի խուժանի առաջնորդությամբ Ղարաքիլիսայում սկսեց թալանը, որ ուղեկցվում էր բռնաբարություններով ու սպանություններով: Ամբողջ մեկ շաբաթ թշնամին չէր կարողանում հագուրդ տալ արյան ծարավին: Քաղաքից դուրս գնդակահարություններ էին կատարվում: Տեղական թուրքերի մատնությամբ ձերբակալվում էին երևելի հայերը, երիտասարդները և տեղում գնդակահարվում: Ավարի, բռնությունների ու կոտորածների ենթարկվեցին Ղարաքիլիսայի շրջակա բոլոր հայկական բնակավայրերը: Հատկապես գազանաբար էին գործում տեղացի թուրքերը, որոնք, մոռացած հարևանության, հայերի հետ դրացիության մասին, հագուրդ էին տալիս իրենց գազանային կրքերին: Թուրք խուժանն ուղղակի գերի էր բռնում հայերին, մատնության սպառնալիքով թալանում նրանց ու հանձնում ասկյարներին:

Թուրքերը Ղարաքիլիսայի կենտրոնում ժողովում են գերիներին և նրանց խումբ-խումբ քաղաքից դուրս հանելով` գնդակահարում: Երկու օրվա մեջ հազարավոր գերյալներ են գնդակահարվում գյուղաքաղաքի մատույցներում:

Նախճիրը շարունակվեց մինչև հունիսի 10-ը: Միայն տասն օր անց թուրքական հրամանատարությունը, հագենալով հայերի արյունով, վերջ տվեց սպանություններին ու բռնություններին, որոնց զոհ գնաց մոտ 10000 հայ:

Սակայն փրկվելով թուրքի յաթաղանից` լոռեցին հայտնվեց սովի ճիրաններում: Երկշաբաթյա կռիվն ու թալանը լրիվ քայքայեցին Ղարաքիլիսայի և շրջակա բնակավայրերի բնակչության տնտեսությունը: Թշնամին ու տեղական թուրք ամբոխը այնպես էին թալանել հայերին, որ հիմա էլ սովը սկսեց իր հունձը հայության շրջանում:

Սովին հետևեց համաճարակը: Շոգ ամառը, հազարավոր անթաղ դիակները նպաստեցին համաճարակի արագ տարածմանը: Հազարավոր մարդիկ զոհ գնացին սովին ու համաճարակին, իսկ թուրքական իշխանությունները, բնականաբար, ոչինչ չէին ձեռնարկում դրանց դեմն առնելու համար:

Այս ամենը չէր լինի, եթե Անդրանիկը ժամանակին օգնության հասներ Ղարաքիլիսայի ճակատին: Մինչդեռ նրան Ղարաքիլիսայում սպասում էին անհամբեր, որպես փրկչի: Բայց նա չկար ու չկար: Անգամ գնդապետ Ա.Բեյ-Մամիկոնյանը գրավոր լուր է ուղարկում Անդրանիկին, որում, նկարագրելով իրերի վիճակը, խնդրում է օգնության փութալ: Անդրանիկը, զանց առնելով խնդրանքը, հրաժարվում է ճակատ մտնել` պատճառաբանելով, թե հսկում է երկաթգիծը:

Իր զորաբանակով նահանջելով առաջացող թշնամու առջև` նա մայիսի վերջին մտավ Լոռու դաշտ` Ջալալօղլի: Սակայն չամրանալով այնտեղ` շարունակեց նահանջը: Հետևելով Անդրանիկի օրինակին` փախուստի դիմեց նաև Ջալալօղլիի բնակչությունը: Վարդաբլուրում պայթեցնելով զինապահեստը` զորավար Անդրանիկը իջավ Լոռու ձոր ու հաստատվեց Դսեղում:

Առհասարակ Հայկական կորպուսի հրամանատար գեներալ Նազարբեկովն Անդրանիկին չէր վստահում: Դեռևս Էրզրումի անկումից հետո Անդրանիկը Հայոց ազգային խորհրդին էր ներկայացրել իր հրաժարականը: Խորհուրդը մերժեց, և զորավարը պայման դրեց, որ պետք է ենթարկվի միայն Նազարբեկովի հրամանատարությանը:

Բավական մութ է այս պատմությունը: Հավանաբար ճիշտ կլինի Անդրանիկի վարմունքը մեկնաբանել նրա և Ազգային խորհրդի տարաձայնություններով: Համենայն դեպս, Անդրանիկի վարմունքը երբեք չի արդարացվում որևէ ռազմավարական պատճառաբանությամբ:

Նախ` Ղարաքիլիսա-Թիֆլիս երկաթուղու հատվածը, որ «հսկում» էր Անդրանիկը, գտնվում էր հայկական ուժերի թիկունքում, և երկաթուղուն ոչ ոք չէր սպառնում: Բացի այդ, Լոռու ձորում երկաթուղու հսկողության կարիք էլ չկար. ուղղակի Ղարաքիլիսայի անկումից հետո երկաթուղով թուրքերի շարժը կասեցնելու համար կարելի էր պայթեցնել Դեբեդի կամուրջներից կամ բազում թունելներից մեկը: Ուստի երկաթուղու պահպանության համար Դսեղում մարտունակ և մեծաքանակ զորաբանակ նստեցնելն ուղղակի անիմաստ էր: Փաստն այն է, որ Ղարաքիլիսայի անկումից հետո Անդրանիկը նահանջեց նաև Դսեղից` բախտի քմահաճույքին թողնելով թե՛ երկաթուղին, թե՛ առհասարակ ճակատը: