Արամ Խաչատրյան

[Nelli Antonyan]

Այսօր տաղանդաշատ հայ կոմպոզիտոր Արամ Խաչատրյանի ծննդյան օրն է
tvorchestvo1.jpg

-Կարևոր չէ, թե ինչպես կտատանվեմ երաժշտական տարբեր լեզուների միջև... Հայ կոմպոզիտորիների հետ միասին մենք կստիպենք Եվրոպային և աշխարհին լսել մեր երաժշտությունը։ Իսկ երբ լսեն, կասեն. «Պատմե՛ք մեզ այս ժողովրդի մասին, ցույց տվեք այն երկիրը, որն այսպիսի արվեստ է ստեղծում»

Արամ Խաչատրյանը 20-րդ դարի խոշորագույն կոմպոզիտորներից է։ Նրա երաժշտությունը նվաճել է ոչ միայն ԽՍՀՄ-ը, այլև ամբողջ աշխարհը։ Նա կարողացել է հայ ժողովրդական երաժշտությունը վարպետորեն միահյուսել իր կոմպոզիցիաներին։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն այսօր Արամ Խաչատրյանին դասում է 20-րդ դարի ամենահայտնի կոմպոզիտորների շարքին. արդի հանրաճանաչ ստեղծագործությունների ցանկում առաջին տեղերում է գտնվում «Սուսերով պարը» «Գայանե» բալետից:
Արամ Խաչատրյանը ծնվել է 1903թ.-ի հունիսի 6-ին Թիֆլիսի Կոջորի արվանձանում, հայ կազմարար Եղիայի և Ղումաշի ընտանիքում, ովքեր ունեին 5 զավակ՝ չորս տղա և մեկ աղջիկ։
Թիֆլիսում ապրելու տարիներին Խաչատրյանը մշտապես շրջապատված է եղել երաժիշտներով, քանի որ պատմական այդ փուլում հատկապես Թիֆլիում գործում էին բազմաթիվ երաժշտական դպրոցներ ու հաստատություններ։
1915 թ․-ին Արամ Խաչատրյանի ընտանիքը, թողնելով ամբողջ ունեցվածքը, գաղթում է ներկայիս Կրասնոդար քաղաք, սակայն իրադրություններն այնպես են զարգանում, որ թուրքական զորքերը չեն ներխուժում Թիֆլիս, և Խաչատրյաններիի ընտանիքը վերադառնում է տուն և միայն 1921թ․-ին տեղափոխվում Մոսկվա, որտեղ էլ 19 տարեկանում՝ 1922 թ․-ին սովորում է նոտաները և ընդունվում Գնեսինների անվան երաժշտական ուսումնարանի թավջութակի դասարան՝ համատեղելով Մոսկվայի համալսարանի ֆիզիկա-մաթեմատիկական ֆակուլտետում կենսաբանական կրթությունը:

[Nelli Antonyan]

«Նրա մեղեդիները, անշուշտ, մի քիչ կրում են XX դարին բնորոշ լարվածությունն ու երբեմն դուրս հորդող դիսոնանսները։ Միևնույն ժամանակ չափազանց բարձրակարգ մոտեցմամբ միահյուսվում են հրաշալի նեոռոմանտիզմն ու հարուստ նվագախումբը, այդպիսով, կարծում եմ՝ նա բավականին համահունչ է մեր օրերին» Մերին Օլսըփ

Այնուամենայնիվ, միայն 1925թ․-ին ապագա կոմպոզիտորն ընտրեց հենց այդ մասնագիտացումը, քանի որ այդ տարի ուսումնարանում բացվեց կոմպոզիցիայի դասարան։Շուտով՝ 1929թ.-ին նա ընդունվեց Մոսկվայի պետական կոնսերվատորիա՝ Նիկոլայ Յակովլևիչ Մյասկովսկու մոտ:

Խաչատրյանի համար բավականին մեծ կարևորություն ունեցավ 1933 թ․-ին Սերգեյ Պրոկոֆևի այցելությունը Մյասկովսկու դասարան, ով երիտասարդ կոմպոզիտորի մի քանի գործեր տարավ Փարիզ, որտեղ դրանք ներկայացվեցին հանդիսատեսի դատին:

Խաչատրյան կոմպոզիտորի առաջին հրատարակված ստեղծագործությունըեղավ «Պար»-ը, որտեղ նա հստակ ընդգծում էր իր ոճական առանձնահատկությունները։ Արդեն 1932 թ.-ին ծնվեց նրա Դաշնամուրային սյուիտը, որի առաջին մասը՝ «Տոկկատը», մտավ շատ դաշնակահարների երկացանկի մեջ և իր հմայքը պահպանում է մինչև օրս։ Մեկ տարի անց հանդիսատեսի դատին հանձնվեց «Պարային սյուիտը», որը բազմաթիվ ուսումնասիրողների կողմից անվանվել է շատ նորարարական։

1935 թ.-ին Մոսկվայի կոնսերվատորիայի դահլիճում հնչեց կոնսերվատորիայի շրջանավարտի դիպլոմային աշխատանքը՝ Խաչատրյանի Առաջին սիմֆոնիան, որ փակեց կոնսերվատորիայի դուռը և ացեց ավելի մեծ դուռ Խաչատրյանի համառ, դուռ՝ դեպի մեծ բեմ։

[Nelli Antonyan]

Արդեն հասուն կոմպոզիտորի ստեղծագործություններում նշմարելի է դրամատիզմը․ դրա լավագույն օրինակներից են «Վալենսիայի այրին» և «Դիմակահանդեսը»։ Այս փուլում նա զբաղվել է նաև կինոերաժշտության ստեղծմամաբ, մասնավորապես նրա ստեղծագործություններն են հնչում «Պեպո», «Զանգեզուր» և բազմաթիվ այլ կինոնկարներում։

Չնայած այն հանգամանքին, որ չկար մի ժանր, որտեղ Խաչատրյան կոմպոզիտորը «կկաղեր», այնուամենայնիվ նրա հանճարն առավելապես դրսևորվեց սիմֆոնիկ ստեղծագործություններում՝ Դաշնամուրի ու նվագախմբի, Ջութակի ու նվագախմբի կոնցերտները և այլն։

[Nelli Antonyan]

1940-ական թթ․-ներին Խաչատրյանը շրջեց Խորհրդային Միությունով՝ Լենինգրադ, Կիև, Երևան, Թբիլիսի, Սոչի, Խարկով: Պատերազմական տարիներին՝ 1942թ.-ին Խաչատրյանը ավարտեց «Գայանե» բալետը, որտեղ հրաշալի կերպով սինթեզեց դասական բալետի, ազգային երաժշտության ու խորեոգրաֆիկ արվեստի ավանդույթները: «Գայանե»-ն այժմ հայրենական և արտասամանյան թատրոնների երկացանկի անբաժանելի մասն է: Շուտով նա ավարտեց նաև Երկրորդ սիմֆոնիան, որը հստակորեն պարունակում էր «պատերազմական էլեմենտներ» 1944թ.-ին Արամ Խաչատրյանը գրեց ՀԽՍՀ պետական հիմնը, ապա՝ Երրորդ սիմֆոնիան, որն արդեն «հաղթանակի էլեմենտներով» էր կառուցված։ 1946թ.-ին ներկայացվեց նաև Թավջութակի կոնցերտը, ապա ստեղծեց նա վոկալ ցիկլ:

1947 թ․-ի կեսերին ագիտացիայի և քարոզչության բաժինը Անդրեյ Ժդանովին՝ ԽՍՀՄ կոմկուսի քարտուղարին է ներկայացնում խորհրդային երաժշտության թերությունների մասին փաստաթուղթ, որով Խաչատրյանը և ժամանակի մյուս առաջնային կոմպոզիտորները կոմկուսի կողմից մեղադրվում են որպես երաժշտական ֆորմալիզմի ենթադրյալ հետևորդներ:

[Nelli Antonyan]

«Խաչատրյանի ճանաչվածությունը հիմնականում տարածվում է արևմուտքում, հավանաբար որովհետև մենք նրա մասին մտածում ենք որպես հետխորհրդային, որպես խորհրդային երաժշտության ջատագով: Այս տեսանկյունը պարզորոշ է, հաշվի առնելով, որ նա 1948 թվականին իշխանությունների համար մեծ հենակ էր: Հեշտ է նաև տեսնել, թե ինչպես է նա վաստակել իր վատ հեղինակությունը, երբ լսում ես ջութակի կոնցերտ, որը գալիս է 1940 թվականից: Դա շատ գրավիչ աշխատանք է՝ լի հայկական ժողովրդական ծաղկման խորհրդանիշներով, իսկ հիպնոսի ենթարկող անդանթեն հրաշալի է: Բայց արտաքին շարժումների չպաշտպանված լավատեսությունը այժմ թվում է չմտածված, երբ մենք գիտակցում ենք, որ դա եղել է այն ժամանակ, երբ Ստալինը Պրոկոֆևին և Շոստակովիչին դժոխք էր տվել» The Guardian


1950 թ․-ին նա մեկնում է Հռոմ, որը դառնում է նրա համաշխարհային շրջագայության առաջին քաղաքը, որից հետո նա շրջագայություններով լինում է 42 երկրում ևս։ Իր շրջագայությունների ընթացքում նա հանդիպում է բազմաթիվ հանրահայտ մշակույթի գործիչների՝ Սիբելիուսի, Հեմինգուեյի, Չապլինի, Դալիի հետ։

1954թ.-ին ծնվեց «Սպարտակ» բալետը, որը 20-րդ դարի բալետային գրականության լավագույն նմուշներից է և արդիական, թերևս, միշտ։Շուտով մեկը մյուսի ետևից ստեղծվում են Ջութակի և նվագախմբի, Թավջութակի և նվագախմբի, Դաշնամուրի և նվագախմբի համար կոնցերտ-ռապսոդիաները, որոնք միասին արժանացան Պետական մրցանակի 1971թ․-ին:

[Nelli Antonyan]

Արամ Խաչատրյանը մշտապես փորձել է իր գիտելիքներն ու հմտություններն ավանդել երիտասարդներին և պատահական չէ, որ նրա կյանքում մանկավարժական գործունեությունը բավականին կարևոր տեղ է զբաղեցրել․ տարիներ շարունակ նա վարում էր Մոսկվայի Չայկովսկու անվան կոնսերվատորիայի և Գնեսինների անվան երաժշտական ինստիտուտի կոմպոզիտորական դասարանները: Շուտով նա ստեղծեց իր կոմպոզիտորական դպրոցը:

[Nelli Antonyan]

[Nelli Antonyan]

Ինչ վերաբերում է համակրելի կոմպոզիտորի անձնական կյանքին, ապա հարկավոր է նշել, որ այն ևս բավականին հարուստ է իրադարձություններով: Առաջին ամուսնությունից ծնված նրա դուստրը՝ Նունեն, դաշնակահարուհի է: 1933թ.-ին նա ամուսնացավ երկրորդ անգամ՝ Նինա Մակարովայի հետ: Այս ամուսնությունից ծնվեց Խաչատրյանի որդին՝ Կարենը, որն այժմ հայտնի արվեստագետ է:

Արամ Խաչատրյանը ըստ արժանավույն գնահատվել և փառաբանվել է իր ժամանակակիցների կողմից։ Նա ՀԽՍՀ ԳԱ իսկական անդամ էր 1963թ.-ից իտալական «Սանտա Չեչիլիա» ակադեմիայի պատվավոր ակադեմիկոս, Մեքսիկայի կոնսերվատորիայի պատվավոր պրոֆեսոր, ԴՀ-ի Արվեստների ակադեմիայի թղթակից-անդամ, արվեստագիտության դոկտոր-պրոֆեսոր։

[Nelli Antonyan]

Այսպիսով, աշխարհահռչակ կոմպոզիտորը կյանքից հեռացավ 1978թ․-ի մայիսի 1-ին՝ 74 տարեկան հասակում։ Նա հետմահու ևս արժանացավ բազմաթիվ պարգևների։ Երևանի Օպերային թատրոնի ֆիլհարմոնիկ դահլիճը 1978 թ․-ից կոչվեց «Արամ Խաչատրյանի անվան մեծ համերգասրահ», Երևանում 1982 թ․-ին բացվեց Խաչատրյանի տուն-թանգարանը։ Նրա անունով են կոչվում լարային կվարտետը, դաշնակահարների և կոմպոզիտորների ամենամյա մրցույթը։ Նրա անունն է կրում նաև Խաչատուրյան աստերոիդը: Ի հավելումն խորհրդային իշխանությունների կողմից տրված պարգևներին ու մեդալներին՝ Միացյալ արաբական հանրապետության գիտության շքանշան, Հռոմի Հովհաննես 23-րդ պապի մեդալ, Իրանի շահի մեդալ, Լեհաստանի մշակույթի վաստակավոր գործչի կոչում, կոմանդորի կոչում։

[Nelli Antonyan]

[Մարգարյան Նաիրա]

Սպարտակ» բալետի կրճատումը

Երևանում բեմադրվում էր «Սպարտակ» բալետը: Նվագախումբը ղեկավարում էր Յ. Ոսկանյանը: Սակայն, առաջին գործողության կեսից Խաչատրյանն անսպասելիորեն վեր կացավ և լքեց դահլիճը: Գործողությունն ավարտվեց, իսկ կոմպոզիտորը դեռևս չկար: Որոշ ժամանակ անց նրան գտան դրսում՝ օպերային թատրոնից ոչ հեռու:

«Եթե ես մնայի, ապա սարսափելի աղմուկ կբարձրացնեի», - սրտանց ասաց Խաչատրյանը: «Իսկ ինչ էր պատահել, չէ՞ որ հիանալի էր բեմադրությունը, նվագախումբը...» հարցին կոմպոզիտորը պատասխանեց. «Նրանք իմ երաժշտությունից կրճատեցին 4 ամբողջ տակտ»:

Չնայած ունկնդիրները խաչատրյանական երաժշտության փոքրիկ հատվածի «կորուստը» չէին էլ նկատել, այնուամենայնիվ նշված փաստը խիստ զայրացրել էր հեղինակին, որը շատ կարգապահ երաժիշտ էր և չափազանց պահանջկոտ էր կատարողների հանդեպ։

[Լաուրա Աթանեսյան]

Բուռն իրադարձություններով հարուստ 20-րդ դարը տվեց մեծագույն արվեստագետներ: Նրանց հոգևոր գեղեցկությունը, հույսի ու հավատի վրա հիմնված լավատեսությունը , ստեղծեցին գլուխգործոցներ, որոնք այսօր էլ հուզում են յուրաքանչյուր զգայուն ու մտածող մարդու, և անգնահատելի ժառանգություն են սերունդների համար:
Բնավ ոչ բոլոր արվեստագետներն են կենդանության օրոք վայելել իրենց փառքը. ոմանք փառաբանվել և մոռացության են մատնվել, մյուսներն արժևորվել են իրենցից հետո միայն` բազում տարիներ անց: Սակայ Արամ Խաչատրյանը այն երջանիկ արվեստագետներից է, որ կրեց ոչ միայն փառքի դափնիները, այլև վայելեց իր ապրած լիարժեք ու բուռն կյանքի յուրաքանչյուր պահը:

[Hripsime Margaryan]

«Արամ Խաչատրյանը երևան բերեց էներգիայով, խառնվածքով, հզորությամբ, ռիթմերի բազմազանությամբ, գույների առատությամբ լի նոր հնչյուններ, որոնք բնորոշ էին իր տաղանդին: Երաժշտության մեջ նա պահպանել է հարավի ամբողջ ջերմությունը: Խաչատրյանի գործերը զարմանալիորեն բալետային են և շուտ են մերվում պարին: Դրանք կայծակնային արագությամբ նորանոր պլաստիկ շարժումներ ու կերպարներ են ստեղծում, հուշում ու ներշնչում: Նման ձիրք քչերն ունեն, ոչ բոլորն են կարողանում այսպես կոչված պլաստիկ երաժշտություն ստեղծել»:
Բելետմեյստեր և պարուսույց Յուրի Գրիգարովիչ

[Մարգարյան Նաիրա]

Պատերազմից հետո երևանյան հոսպիտալները լի էին վիրավորներով: Ժամանելով Երևան` Խաչատրյանը ցանկություն էր հայտնել համերգով հանդես գալ հոսպիտալներից մեկում: Կոմպոզիտորը երաժշտությունը մեջընդմիջում էր պատերազմի տարիներին երաժիշտների կյանքին վերաբերող հետաքրքիր պատմություններով: Հիշարժան է, հատկապես, հետևյալ դեպքը: Էվակուացիայի ժամանակ կայարաններից մեկում Խաչատրյանը, Օյստրախն ու Շոստակովիչը սոված էին մնացել: Ծանր վիճակից նրանց դուրս բերեց Օյստրախը` կատակով առաջարկելով տեղում համերգ տալ: Մտահղացումը հրապուրեց Շոստակովիչին ու Խաչատրյանին, և վերջիններս հաճույքով ընդունեցին առաջարկը:
Հանպատրաստից կայացած համերգի համար հիանալի երաժիշտները ճաշի արժանացան:

[Nelli Antonyan]

Հարգելի կոլեգաներ, շնորհակալություն բոլորիդ նյութին արձագանքելու համար։