Զեյթուն, (Зейтун, Zeitun), Գեղ, Ենի Շեհիր, Զեթոն, Զեթուն, Զեթուն բերդ, Զեթուն գեղ, Զեթուն գյուղաքաղաք, Զեթուն քաղաք, Զեյթին, Զեյթունի, Յուլիուպոլիս, Սուլեյմանիե, Սուլեյմանլը, Աուլեյմանլի, Ուլն, Ուլնի, Ուլնիա Ավան, գյուղ, բերդ, գյուղաքաղաք, բերդաքաղաք, քաղաք Կիլիկիայում, Ադանայի (նախկինում` Հալեպի) նահ-ի, Մարաշի գավ-ում, Զեյ-թուն գվռկ-ի կենտրոնը: Հնում կոչվում էր Ուլնիա (այստեղից էլ դրա անվան Յուլիուպոլիս տարբերակը), իսկ մեր օրերում արդեն սովորական գ-ի վերածված Զ թուրքերը կոչում են Սուլեյմանլի: Զ անունը ոմանք կապում են Սեթ անձնանվան, ոմանք էլ՝ ձիթենիների (որոնցով այնքան հարուստ է նրա շրջակայքը) հետ: Զ հիշատակվում է 16-րդ դ–ից: Գտնվում է Ջահան (Պիռամոս) գետի հովտում, անմատույց վայրում՝ շրջապատված լ-ներով: Զ մտնելու համար պետք է, անցնել նեղ կածաններով ու խուլ ձորերով: Օգտվելով իրենց ք–ի այդ անառիկ դիրքից՝ զեյթունցիները դարեր շարունակ հաջողությամբ կռվել են օտար բռնակալ-նվաճողների դեմ՝ պաշտպանելով իրենց ձորապետական ինքնուրույնությունը: Զ-ի կլիման բարեխառն է, առողջարար: Շրջակայքի լ-ներից սկսվող գետակները խառնվում են իրար, կազմելով մի գետակ: Արմ մասով հոսում է Շուղուր գետակը, որի վրա, ք-ի սահմաններում եղել են երկու կամուրջ՝ Սուրենյան թաղը տանող Կարասի և Յաղուբյան թաղը տանող Շուղուրի կամուրջները: Գետակները ք-ի տարածքը երեք կողմից գոտևորում են իրենց խոր ու զառիվեր ձորերով: Զ-ը տեղադրված է բավական զառիթափ լ-նալանջի վրա և արտաքինից ամֆիթատրոնի տեսք ունի:
Բնակչության ճնշող մասը կազմել են հայերը: 10-րդ դ վերջերին նրա 17840 բնակիչներից 17600-ը հայեր էին: 1896-ին բոլոր թուրքերը գաղթել էին և մնացել էին միայն հայերը: Պատմական աղբյուրների և ավանդությունների համաձայն սկբնակվում էին միայն հույներ և մի քանի տ հայեր: Հետագայում հայերի թիվն ավելանում է Ուլնիայից, ինչպես և Անիից եկած բնակիչների շնորհիվ: Հայերի թիվն առանձնապես արագ աճում է Բագրատունիների թագավորության անկումից, հետո (1045 թ), իսկ հույներինը` աստիճանաբար նվազում: Զ բաժանված էր 4 գլխավոր թաղերի` Շովորյան, Յաղուբյան, Ենի-Դունյայան կամ Վերին և Սուրենյան, որոնք իրենց անունները ստացել էին իշխողների անուններից: Վերջիններիս իշխանական իրավունքները վերացան 1865–ին, երբ Զ-ում հաստատվեց թուրքական կառավարչություն: Տները դասավորված են շարքերով, իրար ընդհուպ կպած: 17-րդ դ Զ-ում հիշատակվում է 8 եկեղեցի, որոնց թիվը հետագայում հասնում է 10—11-ի, չհաշված երկու վանքերը (ս Փրկիչ և ս Աստվածածին): Գործում էին 2 դպրոց, ավելի քան 600 աշակերտներով: Այստեղ ընդօրինակվել են բազմաթիվ ձեռագրեր: Զեյթունցիները քաջ ու կորովի, ազատասեր մարդիկ էին: Նրանք կարողացան իրենց ինքնուրույնությունը պահպանել մինչև 19-րդ դ 60-ական թթ-ը: Դրանից հետո էլ՝ 1895 — 96 թթ և աոաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին նրանք քաջաբար կռվեցին թուրքական ցեղասպանների դեմ: Նրանք երկաթի հանքավայրերից իրենք էին երկաթ հանում և կռում զենքեր: Զ-ի հայերի զբաղմունքի մեջ կարևոր էին այգեգործությունը, արհեստագործությունը, առևտուրը: Ք-ի կենտրոնում էր գտնվում շուկան՝ իր մի շարք կրպակներով: Զ հայերից զրկվեց 1915 թ մեծ եղեռնի ժամանակ, երբ նրա բնակիչներին քշեցին Սիրիայի անապատները: 20-ական թթ սկզբներին, երբ Կիլիկիան և Զ գրավվել էին Ֆրանսիայի կողմից, որոշ թվով զեյթունցիներ վերադարձան իրենց ք, բայց հետագայում, երբ Կիլիկիան տրվեց Թուրքիային, այստեղ վերադարձած զեյթունցիները հարկադրված դիմեցին արտագաղթի:
Զեյթուն, Зейтун, Zeytun, Զե թին, Զեթոն, Զեթուն, Զեյթին, Սուլեյմանիե, Ուլն, Ուլնի, Ուլնիա, Ուլնիայի գավաո — «Գավառ» («սանջակ»), գավառակ (կազա), «նահանգ», իշխանություն («ձորապետություն») Լեռնային Կիլիկիայում, Հալեպի (Ադանայի) նահ–ի, Մարաշի գավ-ում: Տարածվում էր Ջահան (Պիռամոս) գետի վերնագավառում: Լ–նային է, տարբեր ուղղություններով ձգվում են մի շարք լշ-ներ, որոնք Զ-ի շուրջը կազմում են մի բարձրաբերձ բնական պարիսպ, այն դարձնելով անառիկ: Շրջապատված լիներվ, լ-ներով, Զ-ն ունի տաք կլիմա: Ընտանի կենդանիներից այստեղ պահում են խո շոր ու մանր եղջերավոր անասուննեը, ձիեր, ջորիներ, էշեր: Գետահովիտներում՝ հաջողությամբ աճում են ցորենը, գարին, ոսպը, սիսեռը, եգիպտացորենը, շաղգամը, խաղողի ավելի քան երկու տասնյակ տեսակներ, մրգատուներ, ձիթապտղի ծառը, նուշը, բանջարաբոստանային կուլտուրաներ ևն: Բավական ընդարձակ տարածություն են գրավում անտառները, որոնցում հաջողությամբ աճում են խնկենին, գիհին, բևեկնին, կաղնին, թեղին ևն: Այստեղից արտահանվող ապրանքների մեջ կարևոր տեղ էին գրավում չամիչը մեղրը, մորթին, երկաթը և փայտանյութը: Զ–ում կան մի շարք հանքային հորդաբուխ աղբյուրներ, հարուստ երկաթահանքեր, ոսկեբեր ավազներ: Ըստ Վ. Քինեի տվյալների` Զ–ը 19-րդ դ վերջերին ուներ 39 գ՝ 24023 բնակչով, իսկ ըստ Կիլիկիայի պատրիարքարանի տվյալների 28 գ` 35804 բնակչով, որից հայեր` 27640 հոգի, թուրքեր՝ 8344: Այլ աղբյուրների համաձայն 19-րդ դ-ի վերջերին ունեցել է 32 գ՝ 21500 բնակչով, որոնցից 18500-ը՝ հայեր: 1922-ին ուներ 30000 բնակիչ: Թուրքական իշխանությունների կազմակերպած պարբերական ջարդերի և տեղահանությունների հետևանքով Զ զրկվել էր իր բնիկ բնակիչներից: Այժմ այնտեղ հայ բնակչություն գրեթե չկա: Զ-ը սկզբում մտնում էր Հալեպի նահ-ի Մարաշի գավ–ի, հետագայում՝ Ադանայի նահ-ի Մարաշի գավ–ի, իսկ այժմ՝ Մարաշի նահ–ի մեջ: Նրա տարածքը 1080-1375-ին մտնում էր Կհլի կիայի հայկական պետության մեջ, 15–16-րդ դդ ենթարկվում էր թուրքական զանազան ցեղերի, 1517-ին ընդունել է թուրքական հպատակություն, 1626—27-ին` սուլթան Մուրադ 4-րդ այստեղի հայերին տվեց կիսաանկախության իրավունք: 16–18-րդ դդ Զ կառավարվում էր 4 իշխանական տների՝ Շովրոյաննե քի, Յաղոբյանների, Ենի–Դունցանների և Սուրենյանների կողմից: Զ–ի գավ–ին վերաբերող հարցերը վճռում էր իշխանական խորհուրդը՝ ավագ իշխանի և արքեպիսկոպոսի ղեկավարությամբ: Մինչև 13-րդ դ–ի երկրորդ կեսը Զ փաստորեն ձորապետություն» էր՝ թուրքական տիրապետությյունն անվանական էր: Շրջակա թուրքերը 1780-ին, 1808-ին, 1819-ին, 1829-ին, 1835-ին ասպատակել են, բայց Զ–ի լեռնական հայերը միշտ հաղթանակով են դուրս եկել: 1860֊ական թթ Թուրքիան ձեռնարկում է իսպառ վերացնել Զ–ի անկախությունը: Այդ հողի վրա 1862 թ բռնկվեց զեյթունցիների ապստամբությունը, որն ավարտվեց հաղթանակով: Հաղթանակով էին ավարտվել նաև 1780—1909 թթ տեղի ունեցած մյուս ապստամբությունները: Զեյթունցիները համառ դիմադրություն ցույց տվեցին 1895—36 թթ համիդյան ցեղասպաններին: 1915-ի մարտին Զ-ի հայությունը բռնությամբ տեղահանվեց և քշվեց Սիրիայի անապատները, իսկ գավ–ի կենտրոնը հրդեհվեց և բնակչության մի մասը կոտորվեց: Առաջին համաշխարհային պատերազմում Թուրքիան պարտվելուց հետո Ֆրանսիան գրավեց Կիլիկիան: 1500 զեյթունցիներ վերադարձան իրենց բնակավայրերը, բայց երբ 1939–ին Ֆրանսիան Կիլիկիան հանձնեց Թուրքիային՝ Զ վերջնականապես դատարկվեց հայերից:
Բնակչության ճնշող մասը կազմել են հայերը: 10-րդ դ վերջերին նրա 17840 բնակիչներից 17600-ը հայեր էին: 1896-ին բոլոր թուրքերը գաղթել էին և մնացել էին միայն հայերը: Պատմական աղբյուրների և ավանդությունների համաձայն սկբնակվում էին միայն հույներ և մի քանի տ հայեր: Հետագայում հայերի թիվն ավելանում է Ուլնիայից, ինչպես և Անիից եկած բնակիչների շնորհիվ: Հայերի թիվն առանձնապես արագ աճում է Բագրատունիների թագավորության անկումից, հետո (1045 թ), իսկ հույներինը` աստիճանաբար նվազում: Զ բաժանված էր 4 գլխավոր թաղերի` Շովորյան, Յաղուբյան, Ենի-Դունյայան կամ Վերին և Սուրենյան, որոնք իրենց անունները ստացել էին իշխողների անուններից: Վերջիններիս իշխանական իրավունքները վերացան 1865–ին, երբ Զ-ում հաստատվեց թուրքական կառավարչություն: Տները դասավորված են շարքերով, իրար ընդհուպ կպած: 17-րդ դ Զ-ում հիշատակվում է 8 եկեղեցի, որոնց թիվը հետագայում հասնում է 10—11-ի, չհաշված երկու վանքերը (ս Փրկիչ և ս Աստվածածին): Գործում էին 2 դպրոց, ավելի քան 600 աշակերտներով: Այստեղ ընդօրինակվել են բազմաթիվ ձեռագրեր: Զեյթունցիները քաջ ու կորովի, ազատասեր մարդիկ էին: Նրանք կարողացան իրենց ինքնուրույնությունը պահպանել մինչև 19-րդ դ 60-ական թթ-ը: Դրանից հետո էլ՝ 1895 — 96 թթ և աոաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին նրանք քաջաբար կռվեցին թուրքական ցեղասպանների դեմ: Նրանք երկաթի հանքավայրերից իրենք էին երկաթ հանում և կռում զենքեր: Զ-ի հայերի զբաղմունքի մեջ կարևոր էին այգեգործությունը, արհեստագործությունը, առևտուրը: Ք-ի կենտրոնում էր գտնվում շուկան՝ իր մի շարք կրպակներով: Զ հայերից զրկվեց 1915 թ մեծ եղեռնի ժամանակ, երբ նրա բնակիչներին քշեցին Սիրիայի անապատները: 20-ական թթ սկզբներին, երբ Կիլիկիան և Զ գրավվել էին Ֆրանսիայի կողմից, որոշ թվով զեյթունցիներ վերադարձան իրենց ք, բայց հետագայում, երբ Կիլիկիան տրվեց Թուրքիային, այստեղ վերադարձած զեյթունցիները հարկադրված դիմեցին արտագաղթի:
Զեյթուն, Зейтун, Zeytun, Զե թին, Զեթոն, Զեթուն, Զեյթին, Սուլեյմանիե, Ուլն, Ուլնի, Ուլնիա, Ուլնիայի գավաո — «Գավառ» («սանջակ»), գավառակ (կազա), «նահանգ», իշխանություն («ձորապետություն») Լեռնային Կիլիկիայում, Հալեպի (Ադանայի) նահ–ի, Մարաշի գավ-ում: Տարածվում էր Ջահան (Պիռամոս) գետի վերնագավառում: Լ–նային է, տարբեր ուղղություններով ձգվում են մի շարք լշ-ներ, որոնք Զ-ի շուրջը կազմում են մի բարձրաբերձ բնական պարիսպ, այն դարձնելով անառիկ: Շրջապատված լիներվ, լ-ներով, Զ-ն ունի տաք կլիմա: Ընտանի կենդանիներից այստեղ պահում են խո շոր ու մանր եղջերավոր անասուննեը, ձիեր, ջորիներ, էշեր: Գետահովիտներում՝ հաջողությամբ աճում են ցորենը, գարին, ոսպը, սիսեռը, եգիպտացորենը, շաղգամը, խաղողի ավելի քան երկու տասնյակ տեսակներ, մրգատուներ, ձիթապտղի ծառը, նուշը, բանջարաբոստանային կուլտուրաներ ևն: Բավական ընդարձակ տարածություն են գրավում անտառները, որոնցում հաջողությամբ աճում են խնկենին, գիհին, բևեկնին, կաղնին, թեղին ևն: Այստեղից արտահանվող ապրանքների մեջ կարևոր տեղ էին գրավում չամիչը մեղրը, մորթին, երկաթը և փայտանյութը: Զ–ում կան մի շարք հանքային հորդաբուխ աղբյուրներ, հարուստ երկաթահանքեր, ոսկեբեր ավազներ: Ըստ Վ. Քինեի տվյալների` Զ–ը 19-րդ դ վերջերին ուներ 39 գ՝ 24023 բնակչով, իսկ ըստ Կիլիկիայի պատրիարքարանի տվյալների 28 գ` 35804 բնակչով, որից հայեր` 27640 հոգի, թուրքեր՝ 8344: Այլ աղբյուրների համաձայն 19-րդ դ-ի վերջերին ունեցել է 32 գ՝ 21500 բնակչով, որոնցից 18500-ը՝ հայեր: 1922-ին ուներ 30000 բնակիչ: Թուրքական իշխանությունների կազմակերպած պարբերական ջարդերի և տեղահանությունների հետևանքով Զ զրկվել էր իր բնիկ բնակիչներից: Այժմ այնտեղ հայ բնակչություն գրեթե չկա: Զ-ը սկզբում մտնում էր Հալեպի նահ-ի Մարաշի գավ–ի, հետագայում՝ Ադանայի նահ-ի Մարաշի գավ–ի, իսկ այժմ՝ Մարաշի նահ–ի մեջ: Նրա տարածքը 1080-1375-ին մտնում էր Կհլի կիայի հայկական պետության մեջ, 15–16-րդ դդ ենթարկվում էր թուրքական զանազան ցեղերի, 1517-ին ընդունել է թուրքական հպատակություն, 1626—27-ին` սուլթան Մուրադ 4-րդ այստեղի հայերին տվեց կիսաանկախության իրավունք: 16–18-րդ դդ Զ կառավարվում էր 4 իշխանական տների՝ Շովրոյաննե քի, Յաղոբյանների, Ենի–Դունցանների և Սուրենյանների կողմից: Զ–ի գավ–ին վերաբերող հարցերը վճռում էր իշխանական խորհուրդը՝ ավագ իշխանի և արքեպիսկոպոսի ղեկավարությամբ: Մինչև 13-րդ դ–ի երկրորդ կեսը Զ փաստորեն ձորապետություն» էր՝ թուրքական տիրապետությյունն անվանական էր: Շրջակա թուրքերը 1780-ին, 1808-ին, 1819-ին, 1829-ին, 1835-ին ասպատակել են, բայց Զ–ի լեռնական հայերը միշտ հաղթանակով են դուրս եկել: 1860֊ական թթ Թուրքիան ձեռնարկում է իսպառ վերացնել Զ–ի անկախությունը: Այդ հողի վրա 1862 թ բռնկվեց զեյթունցիների ապստամբությունը, որն ավարտվեց հաղթանակով: Հաղթանակով էին ավարտվել նաև 1780—1909 թթ տեղի ունեցած մյուս ապստամբությունները: Զեյթունցիները համառ դիմադրություն ցույց տվեցին 1895—36 թթ համիդյան ցեղասպաններին: 1915-ի մարտին Զ-ի հայությունը բռնությամբ տեղահանվեց և քշվեց Սիրիայի անապատները, իսկ գավ–ի կենտրոնը հրդեհվեց և բնակչության մի մասը կոտորվեց: Առաջին համաշխարհային պատերազմում Թուրքիան պարտվելուց հետո Ֆրանսիան գրավեց Կիլիկիան: 1500 զեյթունցիներ վերադարձան իրենց բնակավայրերը, բայց երբ 1939–ին Ֆրանսիան Կիլիկիան հանձնեց Թուրքիային՝ Զ վերջնականապես դատարկվեց հայերից:
Comment